Ши тоқу өнері
Ши тоқу үшін өте қарапайым станок қажет, оған ши төсеніштің құрамдас бөліктері, атап айтқанда ши сабақтары олардың арасынан салмақ түсіру кішкене ұсақ тастарға оралған бұралған жүн жіптерді лақтыру арқылы бекітіледі. Бұл станок ең қарапайым құрылғы: жерге тігінен тұрған екі бөрене қазылып, үстіңгі бөлігінде арқалықпен біріктіріледі, оған жүктер ілінген 5-тен 10-ға дейін жіп лақтырылады.
Ши төсеніштің екі түрі бар – ақ ши және ораулы (орама) ши. Ақ ши бірнеше түрге бөлінеді, олар тағайындалуына қарай бөлінеді: өре ши (ши шыбықтарын бос тоқу, сүт өнімдерін – құрт пен ірімшік кептіруге арналған төсеніш), шабақ ши (киіз кілем жасауда қолданылатын үлкен төсеніш) және шым ши (қарапайым өрнексіз төсеніш).
Моңғолия қазақтарында әлі күнге дейін «Ши ораулы болмаса, үйдің сәні келмейді. Қызыл, жасыл кимесе, қыздың сәні келмейді» деген мәтел бар, яғни бұл «егер төсеніш өрнексіз жасалса, үй әдемі емес, ал қызыл-жасыл түсті киім кимесе, қыз әдемі емес» дегенді білдіреді.
Дәстүрлі ши бұйымдары ашық түстермен, көбінесе геометриялық ою-өрнектермен жасалды. Ши өсімдігінің қамыстарына жүн орап, сол арқылы түрлі-түсті элементтерден әртүрлі сәндік композициялар ала отырып, шеберлер бірегей сәндік төсеніштер жасады. Материалды дайындау технологиясының өзі көп еңбекті қажет етеді, алдымен оны кептіреді және тазартады, содан кейін ғана одан төсеніштер тоқылады. Ши төсеніш жасау жұмысының ең қиын бөлігі – өрнек салу, мұнда симметриялы түрде жасалған өрнектерден салынған сәндік композиция басым рөл атқарады.
Шим ши төсенішін жасау кезінде тазартылған және кесілген сабақтар тегіс бетке мықтап төселді, содан кейін қолөнерші қалың инемен немесе бізбен өрнекті шаншып салды, кейде бұл үшін ыстық темір таяқшаны қолданды. Кейде шебер әйел сабақтарды жүнмен орап жатқанда, өрнекті салу кезінде бағдар үшін өрнек контурының дұрыс жерінде түйіндер байлап ерекше белгілер жасайды. Бұл кезде қолөнерші жүнді сол қолымен ұстады, сол кезде иірілген жіп өзекке біркелкі және тығыз жатуы үшін сабақты оң қолымен айналдырды. Сабақтар бір-біріне жабысқан кезде шым ши өрнегі пайда болды.
Өрнегінің күрделілігіне және шым ши төсенішінің өлшеміне байланысты қолөнершілер оны жасауға бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін уақыт жұмсады. Бұрынғы уақытта әйелдер барлық өрнектерді жадында сақтағанын ескерген жөн.
Қазақстанның бірқатар жекелеген аймақтарында әйелдер әлі күнге дейін өрнекті ши төсеніштер жасауды жалғастыруда. Бірақ, олардың бірнешеуі ғана бар. Халық қолөнершілерінің арасында «Айналайын» ҚБ (Жамбыл облысы) жетекшісі әрі идеялық шабыттандырушысы болып табылатын Айгүл Разақованың қызметі ерекше көзге түседі. Қолөнерші өз ауылында жазғы демалыс лагерін ашып, балалар мен ересектерге шым ши жасаудан құраққа дейінгі әртүрлі әйелдер қолөнерін үйретеді.
Өнертанушы және суретші Наталья Баженова, өкінішке орай, жыл сайын дәстүрлі өрнектелген шым ши төсеніштері, Қазақстанның халықтық қолданбалы өнерінің басқа да түрлері сияқты, тек мұражай игілігіне айналып бара жатқанын айтады.
Алайда, маманның пікірінше, оң үрдістер де бар – қазақ халық қолданбалы өнерінің дәстүрлері қазіргі заманғы шеберлердің шығармашылығына айтарлықтай әсер етті. Шым ши техникасында Наталья Баженованың өзі де жұмыс істейді.
Халық қолөнершілерінің арасында Шиелі ауданы, Жиделіарық ауылының қолданбалы өнер шебері Злиха Календерова шым шиді меңгерген. Ол жергілікті мектепте қолданбалы өнер үйірмесін жүргізеді, бірақ қолөнершіге балалар ғана емес, ересектер де келеді. Шебердің өзі бұл техникада портреттер, пейзаждар және басқа да тақырыптарды орындайды.
Ши тоқу өнерін жаңғыртумен астаналық суретші Әлия Қанибекова да айналысады. Ол Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі, ши, гобелен, киіз басу, т.б. техникасында өнер туындыларын жасаумен айналысады.Балаларға сабақ береді, ересектерге шеберлік сабақтарын жүргізеді. Семейде бірегей қолөнерші – Ақлия Сәдуақасова тұрады, ол дәстүрлі технология бойынша ши тоқып қана қоймай, көкбектен қара сабын жасау өнерін де меңгерген.
Бұл әдіс Қазақстанның танымал суретшілерінің де назарын аударады. Мысалы, көрнекті суретші Райкүл Ахметжанованың негізгі туындылары қазақтың дәстүрлі ши тоқу техникасында орындалған. Бұл суретші ши бірге ағашты, киізді немесе керамикалық бұйымдарды пайдалана отырып, өз өнерінде көне әдістер ретінде біріктіріп, бұйымдарға көлемді кеңістіктік формалар беретін жаңа композициялық элементтер жасайды.
Дәстүрлі материалдар мен техникадан шабыт алатын тағы бір суретші – Күләш Ақашева. Оның «Жаз» және «Жалын құс» стильдендірілген композициялары ши тоқу технологиясы негізінде жасалған. Суретші бүкіл өмірін қазақ қолөнерін сақтауға, зерттеуге және жаңғыртуға арнады. 90-шы жылдары ол кәсіби негізде дәстүрлі костюмдерді жасайтын «Терме» өндірістік комбинатын құрды.
Ши тоқу Қазақстанға және одан тысқары жерлерге танымал қазақ шеберлері Әлібай мен Сәуле Бапановтардың назарын үнемі өзіне аударады. Шеберлердің шығармашылық дуэті авангард пен фольклордың синтезі болып табылатын заманауи өнерде тұтас бағыт құра алды. Белгілі сәндік суретші Раушан Базарбаеваның да ши тоқуға деген көзқарасы ерекше. Өз шығармаларындағы образдарының лиризміне мән бере отырып, оның туындыларында жүйелі түрде көрініс табады.
Сәндік-қолданбалы өнер және көркем тоқыма өнерінің тағы бір шебері Әлия Қанибекова батик, киіз, шым ши төсеніштерін жасаумен, мата бояумен, тері бұйымдарын жасаумен айналысады, 25 жылдан астам уақыт бойы балалар мен жастарға өз өнерін үйретіп келеді.
Бұл техникаға жас шеберлер де жүгінеді, мысалы, дәстүрлі тақырыпта өзіндік композициялар жасайтын Меруерт Найманова.
Осылайша, дәстүрлі шым ши техникасы қазіргі заманғы шеберлердің шығармашылығында өмір сүруін жалғастыруда, бірақ жаңа форматта. Дегенмен, дәстүрлі техниканың өзін мұқият сақтап, шеберлердің жаңа буындарына беру керек.
