Зергерлік өнер және металл өңдеу
Бұрынғыдай, қазір қолөнершілер бұйымдардың көптеген түрлерін шығарады, олардың арасында әйелдердің зергерлік бұйымдары басымдыққа ие. Зергер шеберлер киім-кешек бөлшектерін, әшекей бұйымдарды, ас құралдарын, киіз үйдің керегесін, жиһаз, ағаш және тері ыдыстарды, музыкалық аспаптарды, қару-жарақ пен ат әбзелдерін безендіруге арналған айылбастар жасады.
Металдармен жұмыс жасай отырып, қазақ зергерлері ұзақ уақыт бойы үлкен семантикалық жүктемеге ие әртүрлі жартылай асыл тастарды: топаз, меруерт, інжу, гауһар, лағыл, алмаз, рубин, хрусталь, сергек, көгілдір, інжу-маржан, маржанды пайдаланды. Сонымен қатар, олардың әрқайсысының нақты мағынасы бар, егер бір жағдайда ол «қуат беруші» деп түсіндірілсе, ал екіншісінде зұлым күштерден «қорғаушы» деп түсіндіріледі. Халық арасында тас кірістірмелерді көз деп атайды, бұл бәрін көретін, қорғайтын көз деп түсіндіріледі.
Мамандар Батыс Қазақстан, Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстандағы осы қолөнер түрінің көркемдік-технологиялық ерекшеліктерін ажырата отырып, зергерлік өнердің аймақтық ерекшеліктерін бөліп көрсетеді, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан, Сырдария және Жетісу аймақтарын ерекше атап өтеді.
Аталған қатарда Батыс Қазақстанның бұйымдары ерекше орын алады, олар массивтілігімен, үлкен пропорцияларымен және көркем образдың монументалдылығымен ерекшеленеді. Жергілікті шеберлер төмен рельефті бедерлі, қолданбалы филигранды және түйіршіктелген, қаралтымдалған ою-өрнегі бар зергерлік бұйымдарды жасауды шебер меңгерген. Батыс Қазақстан шеберлері ежелден көлемді пішінде дәнекерленген, ал қуысы мастикамен толтырылған жапсырма пластиналарды қабаттастыру техникасын меңгерген. Бұл пластиналарды алдыңғы жағы шекіп бедерленіп, түйіршіктеліп және тастармен мол безендірілген.
Бүгінде батысқазақстандық үлгіде бұйымдар жасаудың көптеген технологиялары мен техникасын жаңғыртумен ұлы шеберлер: Болат Атраубаев, Өтепқали Өміров, Сағидолла Оразов, Төремұрат Өмір, Қайрат Шапабаев, Мұхтар Шерниязов және т.б. айналысуда. Олардың көпшілігі әулет өкілдері.
Сонымен қатар, шеберлер металдан бұйымдар жасаудың кейбір жоғалған технологиялары туралы айтып жатқанын атап өткен жөн. Мысалы, қазақ пышағын жасау технологиясы ұмыт қалды. Бір кездері көшпенділердің барлығы дерлік қасиеті жағынан құрыш болаттан асып түсетін осындай пышақтар алып жүрген. Кейбір нақты зергерлік техниканың жоғалуы туралы да айтылады.
Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан шеберлерінің бұйымдары жеңіл пішінімен, өлшемдерінің пропорционалдылығымен және түс қанықтылығымен ерекшеленеді. Ертеде өңірде бедерленген, шілтерлі әшекейленген, қаралтымдалған зергерлік бұйымдар, сондай-ақ нақыштау, безеулеу, қалыптау және құйма техникасындағы бұйымдар жасалған. Оңтүстік Қазақстан, Сырдария және Жетісудың көркем металы Ұлы Жібек жолының мәдени ағымдарының әсерінен қалыптасқан әр түрлі стильдердің синкреттік бірлігімен ерекшеленеді. Бұл өңірдің шеберлері сан алуан бұйымдар жасаған.
Жалпы, зергерлік бұйымдар денеде орналасуына қарай жіктеледі: бас, құлақ, самай; мойын, кеуде, иық; бүйірлік, белдік, қол әшекейлері.
Осылайша, әйелдер зергерлік бұйымдарының бірнеше кешені бар. Біріншісіне бас және самай әшекейлері жатады. Бас әшекейлерінің кешеніне сәукеле, самай әшекейлері шекелік – салпыншақ-тұмарлар, шаш әшекейлері шашбау, шолпы мен сырғалар кіреді.
Шынында да, сәукеле, салпыншақтар мен сырғалар, алқа мен кеуде әшекейлері, білезіктер мен жүзіктерден тұратын қазақ қалыңдығының той көйлегі хандық сән-салтанатпен ерекшеленді. Сәукеле дүниенің үш деңгейлі үлгісін бейнелейтін жоғары семантикалық мәртебеге ие. Оның декорында Ұмай құдайының сарыны әртүрлі стильдену дәрежесінде жиі өзгеріп отырса, өсімдік текті гүлді ою-өрнек пен зергерлік бұйымдардағы дәннің шашыраңқы элементтері құнарлылықты бейнелейді. Бүгінгі таңда қазақы сәукеле жасау дәстүрін кейбір қолөнершілер жалғастыруда,
олардың бірі Қазақстанда және шетелде танымал зергер Серікқали Көкенов.
Бұрын самайлық әшекей шекелік салтанатты жағдайларда киілетін. Олар бас киімнің ілмектеріне немесе самайдағы шашқа бекітілген. Самайлық әшекейлер негізінен көп бөліктен тұратын, кейде ұзын тізбекті салпыншақтармен болатын. Түйіршіктермен көмкерілген шілтерлі және күрделі салпыншақты дөңгелек шекелік керемет көрінеді.
Өрілген шаш бұрымға тағылатын шашбау – көркем безендірілген таспалар байланған әшекей. Бұл әшекейдің ұштары жібек шашақтармен немесе күміс салпыншақтармен аяқталады. Шашбау өрімдердің түбіне бекітіліп, шаштың бүкіл ұзындығы бойынша түседі, оларды безендіруде әртүрлі зергерлік әдістер қолданылған.
Оларды тек қыздар таққан, тұрмысқа шыққаннан кейін оларды шолпыға ауыстыратын. Ертеде бұл әшекейлердің ішінде ең көп таралғаны бір немесе үш қатарда ілмек-сақина тәрізді тігінен жалғанған көптеген тақтайшалары немесе тиындары бар шілтерлі салпыншақ болды. Танымал наным-сенімдерге сәйкес, бұл әшекейлер қыздың жанын қамтитын шашын қорғайды.
Сырға – кез келген жастағы әйелдің әшекейі, олар әлі күнге дейін ең күшті тұмар ретінде саналады. Қазақтарда сырғаның түрлері мен нұсқалары көп. Сырғаның мынадай түрлері бар: айшықты сырға, ай сырға, тұмарша сырға ; салпыншақты сырға; қозалы сырға; тасты сырға; қаралы сырға; иықты сырға; қоңырау сырға; күмбезді сырға; сояу сырға.
Қолға тағылатын әшекейлер алуантүрлі. Ең алдымен, бұл жүзіктер, олар өлшемдері, декоры және семантикалық мағынасы жағынан ерекше әртүрлілікпен ерекшеленеді. Олар әйелдің мәртебесін көрсететін ерекше белгілердің бір түрі болды. Мысалы, құс тұмсық жүзігі бақыт, еркіндік, тәуелсіздік белгісін білдірсе, оны тұрмысқа шықпаған жас қыздар тағатын, ал руды жалғастырушы келіннің жүзігі отау жүзік деп аталған, ошақты, үйді бейнелеген. Екі саусаққа тағылатын қос сағалы жүзік – құдағи жүзік екі әулеттің, рудың бірлігін білдіреді.
Білезік әдетте бір-бірден немесе екі қолға жұптастырылып киілетін, кейде бір қолға екі білезік тағылатын. Білезіктер тұтас және құрама болуы мүмкін: 2-3 бөліктен жасалған, топсалы әдіспен біріктірілген топсалы білезік немесе жармалардың көмегімен біріктірілген қақпақ білезік. Білезіктерді безендіру кезінде тас кірістіру, безеулеу, түйіршіктеу, өтпелі нақыштау және бедерлеу қолданылды.
Келесі зергерлік бұйымдар жиынтығы кеудеге арналған әшекейлерден тұрады. Ең алдымен, бұл жерде мерекелік безендіру кешеніне кіретін, жас әйелдердің артықшылығы болған және болып қала беретін өңіржиекті атап өту керек. Зергерлік бұйымдардың бұл түрі тарихи түрде Батыс Қазақстанда орныққан. Бұйымның құрылымы түйіршіктеу, қабаттастыру, безеулеумен және сәндік таспалармен безендірілген тік, үлкен тікбұрышты немесе трапеция тәрізді пластиналардан тұрады.
Өңiржиек көбiнесе құнарлылық пен өмірлік игiлiктiң нышаны ромбты ою-өрнекпен әшекейленген. Бұл зергерлік бұйымдар бүгінде танымал.
Кең таралған кеуде әшекейлерінің тағы бір түрі – үшбұрышты немесе цилиндр тәрізді аспалы, кеудеге шынжырмен ілінетін тұмарша тәрізді, ішіне Құран сүрелері жазылған қағаз салынған бойтұмар. Мұндай зергерлік бұйымдардың негізгі қызметі тіл-көзден қорғау болды. Олардың беті бедермен, қаралтымдаумен, алтын жалатумен әсем безендірілген,
төменгі жиегіне маржаннан, меруерттен, металдан жасалған салпыншақтар бекітілген.
Жеке кешен дәстүрлі қазақ киімінің элементтерін безендіруге арналған металл әшекейлерден тұрады. Бұл әйелдер камзолының бүйірлерін қатайтатын көлемді және көйлектерді, көкірекшелерді және бұралмалы үлгідегі басқа да киімдерді түймелеуге арналған жалпақ бекіткіштер – қаптырма және түймелер.
Қаптырма әдетте бір пішіндегі екі бөліктен тұратын екі түрдегі құлыптардың көмегімен біріктірілетін ілмек пен ілгек немесе қылыш тәрізді ысырма.
Белбеу және пышақтарға, отқа, оққа, мылтыққа және басқа да заттарға арналған ілгіштердің барлық түрлері бар кісе белбеу жапсырмалы металл әшекейлермен бай безендірілген белбеулер болып табылады, олар да өрнекті тілімшелер түріндегі айылбастармен көмкерілген.
Жалпы, қазақ зергерлерінің бұйымдарының ассортименті қазірдің өзінде зор әлеуетті көрсетеді, ал қазіргі қазақ шеберлерінің шығармашылығы композициясы, ою-өрнек құрылымы, техникасы мен технологиясы бойынша өзін танытатын ежелгі дәстүрлердің өміршеңдігін айқын көрсетеді.
Әрине, уақыт бір орында тұрмайды және металл бұйымдарын жасаудың өндірістік процесіне технологиялық жаңалықтар әкеледі, бірақ көптеген танымал шеберлер дәстүрді сақтауға, байытуға және одан әрі дамытуға басымдық береді.
Сержан Баширов – ҚР Суретшілер одағының мүшесі, өз авторлық стилін – этноавангардты дамытқан заманымыздың атақты қазақ
зергерлерінің бірі. Шебердің көптеген композициялары тәңіршілдікпен
байланысты және оның шығармашылық стилін ерекше және қайталанбас етеді.
