Тас өңдеу өнері
Маңғышлақ жаппай кен орындарына бай, өңдеуге оңай ұлутас қашау өнерінің осындай өрлеуіне себеп болды. Басқа аудандарда негізінен жұмсақ құмтастан немесе әктастан жасалды. Тас қашаудың өркендеуін тек материал ғана емес, сонымен бірге Ұлы Жібек жолы трассасынан екі бағыт – Ноғайлы және Маңғыстау жолдарын құрайтын ежелгі керуен жолдары да сипаттайды.
Қазақтың ғұрыптық сәулет өнері мынадай позицияларға бөлінеді:
– құлпы тас (құлып тас) – төбесі әртүрлі геометриялық фигуралар
түріндегі тікбұрышты стела;
– қошқар тас – басы мен мүйізі мұқият өңделген қошқардың
стильдендірілген бейнесі түріндегі құлпытас;
– қой тас – сатылы пирамида тәрізді нәрсені құрайтын көлденең
тастан қашалған немесе тегіс блоктар түріндегі құлпытас;
– сандық тас (тас сандық) – қақпағы жабық, кейде күмбез тәрізді
қатты дөңес кеудеге ұқсайтын құлпытас;
– сағанатам – төбесі жоқ төртбұрышты шарбақ, бейіт басы әдетте
біршама көтерілген;
– күмбез – күмбезді кесене, қабырғалары сыртынан шебер оюлармен,
ішінен кескіндемемен көмкерілген.
Тарихи тұрғыдан алғанда, шағын архитектуралық пішіндердің ою- өрнектері XIII-XV ғасырлардан бастап куәландырылған, олар негізінен түрікмен типіндегі «қойтас» құлпытастарында көрініс тапқан. Қашалған құлпытастардың жаппай таралуы XIX ғасырдан басталады. XVIII ғасырдың өзінде-ақ ою-өрнек бұрынғы ескерткіштердегідей шекараларды ғана емес, ескерткіштің орталық жазықтықтарын ала бастайды, дегенмен сурет әлі де үлкен, бұлыңғыр және жетілдірілмеген оюлармен сипатталады.
Тас қашау өнерінің шынайы гүлденуі ХІХ ғасырдың ортасынан басталып, ХХ ғасырдың басында шарықтау шегіне жетеді. Батыс Қазақстанның монументалды сәулет өнерінің белгілі маманы С. Е. Әжіғали декордың пішін қалыптастырушы элементтерінің арасында өзара өтпелі композициялар құра отырып, қазақ ою-өрнектерінің барлық төрт тобының шамамен бірдей қолданылуы байқалатынын атап өтті. Түйе табан нақышы жиі кездеседі.
Ою-өрнек құрылымының сипатына қарай өзгереді. Мысалы, құлпытас ескерткіштің өзінің тік пішінін толықтырып тұрғандай, негізінен өсімдік оюлармен безендірілген. Шырмалған сабақ нақышы пальметталар мен «төрттік» пальметталармен толықтырылды. Сондай-ақ, құйынды гүлөрнектер жиі кездеседі, бұл жерде күннің мәңгілік қозғалыс ретінде айналуының айқын мағынасы бар. Көптеген зерттеушілер құлпытастарды ашвамедха ғұрпымен алыс байланысы бар ғұрыптық құрбандық шалудың ғарыштық белгісі, қасиетті осьтің бір түрі ретінде қарастыруға бейім.
Сондықтан мұндағы шашыраңқы ою-өрнектер әлемдік ағаштың, өмір ағашының, әлемдік таудың бейнесіне айналды. Өкінішке орай, дәстүрлі қазақ қолөнерінің бұл түрі жоғалып кетті.
Дегенмен, қазақ қолөнершілері тас қашау өнерінің төсінде белсенді еңбек етіп, заманауи үлгіде бірегей бұйымдар жасауда. Біріншіден, бұл Шығыс Қазақстанда орналасқан табиғи сәндік тастан жасалған көркем бұйымдарымен танымал «ЭНВИ» тас қашау цехының жұмысы. 1994 жылы тас қашау өндірісін шебер суретшілер В.А. Перевезев пен Н.И. Пахомов игерді. Интерьер дизайнымен айналысатын құрылыс компаниясы ретінде басталған, 2004 жылы тас қашайтын шеберханаға құрал-жабдықтар сатып алынып, мозаика-тас қашау шеберханасына қайта бағытталды. Виктор
Переверзев өнімдерге қойылатын басты талап – олардың барлығы тек жергілікті шикізаттан жасалғандығы, ал безендіру үшін тек осы аймақтың сюжеттері ғана пайдаланылғандығы деп санайды. Шеберлер өз кескіндемелері үшін гранит, мәрмәр, диарит, жылантас, ақық, яшма, халцедон, микрокварцит және басқа да тастарды пайдаланады. Жұмыстар Қазақстан үшін сирек кездесетін флоренциялық мозаика техникасында орындалады, мұнда тұтас суреттер әртүрлі текстура мен пішіндегі алуан тас тақталардан құрастырылған.
