Киізді көркем өңдеу (киіз басу)

Киізден жасалған дәстүрлі бұйымдардың ішінде текемет пен сырмақ кілемдері ерекше көзге түседі. Екі кілемнің де жасалу технологиясы бөлек, өрнек текеметке түсірілетін болса, сырмақтарда ол сөзбе-сөз айтқанда, бір-біріне тігіледі. Ондағы түйісу сызығы ашық түсті ширатылған бұрамамен көмкеріледі. Әдетте, текемет өрнектері көлемді болса, сырмақта олар анық және сызбалы болып келеді. Сырмақтар мен текеметтердің, басқа да төсек-орын және қабырғалық киіз кілемдер композициясында ою-өрнек нақыштарын салудың дәстүрлі схемалары болған. Ертеде іс жүзінде әр отбасы киізден бұйымдар жасауды меңгерген. Әртүрлі өсімдіктерден алынған табиғи бояғыштар қолданылды. Мысалы, жасыл түсті алу үшін бояғышты тұт, қалақай және жаңғақ жапырақтары, қоңыр түсті алу үшін жаңғақ қабығының қайнатпасы, алқызыл түстерді алу үшін жабайы көкнәр гүлдері немесе жабайы алхоры бұтақтары, сұр түсті алу үшін піскен бұршақтар, сары түсті алу үшін пияз қабығының қайнатпасы пайдаланылды.

Түстердің алуан түрлілігін алу үшін қолөнершілер жүнді дәйекті түрде бояды немесе әртүрлі бояғыштарды араластырды. Бояуды нығайту және бекіту үшін ашытылған қырыққабат шырыны, шеге тоты, тотияйын немесе емен күлі пайдаланылды. Барлық осы табиғи материалдарды пайдалану киізден жасалған бұйымдардың бай палитрасын жасауға мүмкіндік берді.

Ұжымдық болып табылатын киіз басудағы бүкіл еңбек процесі сиқырлы рәсімдермен ұштасып жатты. Дәстүр бойынша, киіз басу жұмысы басталар алдында көршілер мен құрбылар кең дастарханға шайға шақырылып, бүкіл процесс ең үлкен қатысушының бата-тілектерін айтуымен басталған. Мұндай дәстүр киіз жасау жұмысын бастамас бұрын күнделікті қайталауды қажет етті. Осы ретте ерлердің болуы немесе олардың киіз дайындауға қатысуы жағымсыз деп саналғанын айта кеткеніміз жөн.

Кейбір қолөнершілердің айтуынша, бұрын қазақтарда арнайы ғұрыптық ән – текемет басу болған. Қолөнер және салт-дәстүрлік фольклорды жинақтау және зерттеу отандық зерттеушілердің мүдделерінің назарынан тыс қалған қазіргі гуманитарлық ғылымдардың өзекті міндеттерінің бірі болып табылады.

Киіз жасаудың өзі ұзақ уақытты, еңбекті қажет ететін процесс. Ұсақ киіз жасаған жағдайда тілімшелерді жерге отырып, қолмен домалатқан. Орташа өлшемді киізден жасалған бұйымды әдетте бір қатарда отырып аяқтың синхронды қимылдарымен бірнеше әйел домалатқан. Үлкен киізді арқанмен байлап, бұйымды сүйрету үшін атқа байлаған.

Өкінішке орай, киіз бұйымдарын жасаудың дәстүрлі технологияларын меңгерген қолөнершілер аз. Олардың ішінде: Күлән Жанғұтты, Әуес Сағынаева, Ақкүміс Қоспаева, Қалекеш Жүсіпова, Жансара Бөлегенова және тағы басқалары бар.

Қазіргі уақытта Қазақстанда және бүкіл Орталық Азияда киіз іс жүзінде шексіз мүмкіндіктері бар ең сәнді өнер материалдарының бірі болып табылады. Оның икемділігі оның шығармашылық қолданылуының кең спектріне әкелді – кілемдер, паннолар, киімдер, аяқ киімдер, ойыншықтар, кәдесыйлар, аксессуарлар мен әшекейлер және т. б. Бұған

киім дизайнерлерінің, арт-салондар мен көркем галереялардың мазмұнының жүйелі түрде өсіп келе жатқан белсенділігі ғана емес, сонымен қатар бүкіл Орталық Азияның қолөнершілерін біріктіретін ай сайынғы ұлттық және халықаралық қолөнер жәрмеңкелері (Алматы) дәлел бола алады.

Бірнеше жыл бұрын Қазақстанда киізге көптеген дизайнерлер мән бермеген. Әрине, оның бірегей экологиялық қасиеттері мен мәдени маңыздылығына ешкім күмәнданбаған, бірақ киізден жасалған аксессуарларға тұтынушылардың қызығушылығы болмады, ал отандық сән индустриясы оны насихаттауға ықпал еткен жоқ.

2022 жылы Тараз қаласы Дүниежүзілік қолөнершілер қалаларының тізіміне енген қалалардың бірі болу құрметіне ие болды. Қалада ресми тіркелген 78 қолөнерші болса, оның үштен бірі киізден бұйымдар жасаумен айналысады.

Қолөнер жәрмеңкелерінде ұсынылатын және тұрақты сұранысқа ие (шеберлердің айтуы бойынша) киізден жасалған сәндік бұйымдардың ассортиментін талдау негізінде келесі мәселелер анықталды: әшекейлердің ішінде білезіктер, моншақтар/алқалар және танамоншақтар көш бастап тұр; аксессуарлардың ішінде шарфтар мен үлкен орамалдар қалыққа көбірек ұнайды, дегенмен соңғы екі жылда сәнқойлар кішкентай клатчтарды (соның ішінде кешкі), тауар таситын сөмкелер және планшеттік сөмкелерді сатып алуға қуанышты. Соңғысы сән трендтерін ұстанатын ер адамдар арасында да сұранысқа ие болды. Материал – киіз ғана емес, органикалық «этникалық» түсті комбинациялар мен әшекейлер маңызды болады.

Қолөнер нарығын көбірек жаулап алған киізден жасалған бұйымдардың жаңа санатын – ойыншықтар мен кәдесыйларды ерекше атап өткен жөн. Сылдырмақтардан бастап дәстүрлі жұмсақ ойыншықтар (жануарлар-құстар), саусақ қуыршақ театрлары, шырша ойыншықтары, тіпті қуыршақ жиһаздары мен киізден жасалған ыдыстарға дейінгі балалар бұйымдарының танымалдығы артып келеді.

Қолөнершілер мен сатып алушылардың бұйым дизайнына және оның символдық мазмұнына деген көзқарасының өзгеруін оң фактор ретінде көреміз. Сонымен, бірнеше жыл бұрын киіздің өзі ғана маңызды болды, декордың түсі мен мағынасына (егер ол болса) аз көңіл бөлінді.

Ал осы немесе басқа үлгінің символикасы туралы шеберлер тарапынан клиенттердің сұрақтарына әрқашан объективті жауап бола бермейді. Бүгінде бұл жағдай баяу, бірақ өзгеруде: көптеген қолөнершілер археологиялық және этнографиялық материалды (петроглифтер, керамика, көне кілемдер, ою-өрнектер) зерттеп, оның реминисценцияларын өз жұмыстарына енгізіп, сатып алушыларға бұл туралы айтып, «біздің» деген ою-өрнек немесе сурет, біздің еліміздің аумағында табылған, біздің мәдениетімізді бейнелейді және т. б.

Киіздің шығармашылық мүмкіндіктері қызықтырады. Мысал ретінде этнодизайнер және суретші Қуаныш Үркінбаевтың қызметін айтуға болады. Суретші өзінің «Теkемеt-ART» жеке шеберханасын құрды. Бүгінгі таңда шеберхана киізден жасалған бұйымдардың кең ассортиментін шығарады, ол үнемі шығарылатын өнімнің жоғары сапасы мен бірегейлігін растайтын марапаттар мен сертификаттар алады.

Киіздің шексіз әлеуетін жақында өткен халықаралық «Kиiз.Felt.Keçe.Войлок» фестивалі көрсетті. Фестивальді Қазақстан қолөнершілер одағы ұйымдастырды. Бұл ауқымды іс-шара барлық кәсіпқойларды, зерттеушілерді және жалпы жұртшылықты жинады. Фестиваль аясында «Киіз басу өнері» поэтикалық атауымен киізден жасалған туындылардың көрмесі өткізілді, оның орталығы әлемнің ең үздік киіз шеберлерінің бірі АҚШ-тық Джанис Арнольдтың «Жыл мезгілдері» инсталляциясы болды.

Бірақ, соған қарамастан, бұл зерттеудің басты назары мұқият сақтауды және насихаттауды қажет ететін дәстүрлі технологияларға бағытталған.