Музыкалық-поэтикалық «жекпе-жек» айтыс деп аталады. «Айтыс» сөзінің этимологиясын ғалымдар әртүрлі түсіндіреді, бірінде айтыс, жарыс, ал екінші бірінде ағыс деп түсіндіріледі. Айтысқа алдын ала дайындалмайды (сөз тіркестерін жаттау арқылы): бұл – экспромттық жекпе-жек. Әдетте айтысқа қатысатын ақындардың әрқайсысы рудың өкілі болып табылады. Сондықтан жекпе-жекті ру жарысы деп те атауға болады, ал егер сайысқа қатысушылар әйел мен ер адам болса, онда жарысты Еркектік және Әйелдік бастаулардың жекпе-жегі деуге болады.
Айтыстың генезисі қазақ дәстүрлі музыкасының әскери каста өнері (Т. Әсемқұлов, З. Наурызбаева) тұжырымдамасындағы нақты жекпе-жектің (жекпе-жек) проекциясы ретінде қарастырылады, оның нәтижесін жеребе, жоғары күштердің, құдайлардың рақымы анықтады. Айтыс Жақсылық пен Жамандықтың, Ер мен Әйел бастаулары, Жарық пен Қараңғылық және т.б. арасындағы алғашқы ғарыштық тартыстың бейвербалды нышаны ретінде қарастырылады. «Ақын сөзін биік, тартымды кіріспеден бастайды, оның мақсаты тек өз руы мүшелерінің назарын аудару ғана емес, сонымен бірге рудың күшті ата-бабаларына жүгіну. Яғни, ақын бастауы рудың барлық өкілдерінің және оның ата-бабаларының күшін шоғырландырады», – деп жазады С.А. Елеманова [6, 4 б.]. Айтыстың семантикалық тұжырымдамасы мен оның «ағыс» ретіндегі астарлы түсінігін, сол немесе басқа айтыскерге (жалпы руға) түсетін әмбебап жаза ретінде толықтырады.
