Түркі наным-сенімдерінде Ұмай тәңірі екі қайыңға сүйеніп жерге түседі. Сібір түріктері қайыңның асыраушы және қорғаушы ретіндегі идеясын сақтап қалды. Бірқатар түркі эпостарында (Алтайдың «Маадай-Қара» және «Кан-Пюдей» эпостары) қайың орманда қалған сәбиді шырын-сүтімен қоректенеді. Алтайлықтардың дүниетанымында осы уақытқа дейін қайың-ананың (қайың-ене) бейнесі өмір сүріп келеді. Қазақтарда бұл сюжет ұмытылған, бірақ оның жаңғырығы ХV ғасырдағы композитор Байжігіттің «Қайыңсауған» күйінің атауында сақталған [5].
Қайыңның мағыналық бейнесі тек қазақтардың немесе түркілердің ғана емес, басқа тілдік отбасыларға жататын басқа этностардың да шамандық ғұрыптары арқылы өтеді. Қайың Аспан мен Жерді байланыстыратын Ғарыштық ағашты бейнелеген. Ол сонымен қатар адамнан жағымсыз энергияны алып тастайтын, уайымдарды, аурулар мен қайғыларды жеңілдететін жоғары күштердің өткізушісі болды. Қайыңның емдік энергиясы әлемнің көптеген халықтарына белгілі: неміс құдайларының, Солтүстік Еуропа халықтарының қасиетті ағашы, Ресейде тазалықтың, көктемнің және қыздың нышаны болып табылады. Славяндар қайыңды зұлым рухтарды қуу қабілетімен байланыстырды, сондықтан мыстандардан жын шығару ғұрыптары кезінде қайың шыбықтарымен сабады. Олар басқа әлемнің күштерінің қаһарына ұшырамас үшін бұл ағашты сындырмауға тырысты; олар оған көмек сұрап, қиындықтан қорғауды сұрап барды.
Сонау XI ғасырда Махмұд Қашқари қазақ тіліндегі қайың (аққайың) мен әйел жағынан – қайын жұрт деген мағынадағы сөздердің ұқсастығына назар аударған. Қайың энергиясы айқын «әйелдік» сипатқа ие, қазақтар оған бойтұмардың қызметтерін және қасиетті әйелдік бастауды жатқызған, ол адамға «бейімделуді» біледі, ауру, ауыр энергиядан арылтады.
Қазақтар әлемдік діңгек белгісі ретінде қайыңнан киіз үйге орталық тірек (бақан) жасаған. Алтайлықтар үшін «қайың жоғарғы құдайдың жаратылысы ретінде тіршілік циклінің рәсімдеріне қатысады; ол адамға сәби кезінен бастап кәрілікке дейін өмір бойы серік болғандай. Салт-дәстүрлер қайыңсыз өткізілмейді, мысалы, жаңа туған нәрестеге арнап қайыңнан жасалған «бесік құрметіне арналған мереке» (кабайдын байрамы), үйдің кіреберісіне «салттық таспалары бар баған» дегенді білдіретін қыйралучакы деп аталатын қайың, ал мұржада отбасын құрудың нышаны ретінде қайың бұтақтары орнатылған, «қалыңдық мерекесі» тойының шымылдығы қайыңға байланған» «жас жұбайлардың үйінің құрметіне арналған мереке» (айылтудуштын байрамы) сияқты салт-дәстүрлер [8, 147 б.].
